Часта можна пачуць, што ці не ў кожнага беларуса ў жылах цячэ хаця б кропелька шляхецкай крыві. Але ці праўда гэта? На гэтае і іншыя пытанні супольнага генеалагічнага праекту беларускага генеалагічнага парталу Radawod.by і хрысціянскага інфармацыйнага парталу Krynica.info адказвае вядомы беларускі даследчык, спецыяліст па шляхецкай генеалогіі Вітальд Ханецкі.

— Часта можна пачуць, што амаль у кожнага беларуса так ці інакш ёсць шляхецкія карані. Наколькі праўдзівае такое сцвярджэнне? Ці сапраўды на нашых землях да 10-12% насельніцтва складала шляхта?

— Я не выключаю, што даходзіла да 15%. І калі глыбока пакапацца ў радаводах нават сялянскіх родаў можна знайсці шляхетных продкаў. Усё гэта пачалося з ХІХ стагоддзя, калі пасля далучэння беларускіх земляў да Расійскай імперыі пачаліся “разборы шляхты”. Тады многіх шляхцічаў адсунулі ў бяднейшыя станы, і паволі, з сярэдзіны ХІХ стагоддзя, шляхецкія роды пачалі мяшацца з сялянскімі. Раней было немагчыма, каб шляхціч ажаніўся з сялянкай. Месцамі такое становішча нават захоўвалася да Другой сусветнай вайны, і толькі вайна ўжо перакраіла ўсе гэтыя старажытныя традыцыі.

— А які прыкладна адсотак шляхты не здолеў даказаць сваё шляхецкае паходжанне?

— Па маіх назіраннях, калі браць агульную колькасць родаў, то больш за палову – дакладна. Але ў кожным родзе было некалькі дзясяткаў прадстаўнікоў. І з гэтых некалькіх дзясяткаў таксама можа толькі палова зацвердзілася. Астатніх запісалі ў аднадворцы і мяшчане. Розны ж быў і маёмасны стан, а доказ шляхецтва патрабаваў велізарных грошай і шмат часу. Больш за тое, патрабаваліся арыгіналы дакументаў. Апрача таго, у шляхты мусілі быць прыгонныя сяляне ва ўласнасці. Калі іх не было – запісвалі ў лік дваранаў другога разраду. Потым такія дваране станавіліся аднадворцамі, а з аднадворцаў іх ужо перапісалі ў мяшчане, а бяднейшых – увогуле ў сяляне.

Таму ў адным шляхецкім родзе маглі быць прадстаўнікі, зацверджаныя і незацверджаныя ў расійскім дваранстве. Часам на зацвярджэнне ў шляхецтве сыходзіла да 40 гадоў. Мае продкі па бацьку зацвярджаліся ў дваранстве 35 гадоў. Па маці таксама – меншую частку роду зацвердзілі, а астатніх раскідалі: каго ў сяляне, каго ў мяшчане. І гэта была звычайная справа. І калі сёння ў нашчадкаў пытаешся, кім былі іх продкі, то многія адказваюць, што сялянамі. А калі трохі глыбей капнуць – яны аказваюцца з вельмі старажытных шляхецкіх родаў.

Так сталася, што Расійская імперыя была зацікаўленая ў меншым працэнце шляхты. Бо на іх тэрыторыях дваранства было 2-3%, а ў нас шляхты было больш, ды яна яшчэ ўвесь час бунтавала – ім гэта было невыгодна. Трэба было паставіць пад кантроль. Таксама шляхта ў Расійскай імперыі не плаціла падаткі, а падаткі былі патрэбныя.

— Зміцер Дрозд пры даследаванні біяграфіі Дуніна-Марцінкевіча выявіў, што ён актыўна займаўся фальсіфікацыяй дакументаў для атрымання шляхецтва. Наколькі такая дзейнасць была пастаўленая на паток? Ці сустракаліся вы з падобнымі падробкамі?

— Увесь час сустракаюцца фальшыўкі. У першую чаргу гэта тычыцца Мінскага дваранскага дэпутацкага сходу.

— Якраз там, дзе і быў Дунін-Марцінкевіч…

— Так, менавіта. Тут быў цэлы сіндыкат, які займаўся чыстым крыміналам: падробкай дакументаў, махлярствам. Калі не ў кожнай другой, дык у кожнай трэцяй справе дакладна можна сустрэць падобныя дакументы. Прычым нават у вядомых і моцных родаў трапляюцца адзін-два фальшывыя дакументы. Для спецыяліста няма асаблівых складанасцяў гэта распазнаць. Але трэба ўважліва ставіцца да дакументаў з Мінскага ДДС. У тых, хто выводзіўся па Віцебшчыне, Магілёўшчыне, Гродзеншчыне такіх падробак значна менш, але і тут яны таксама сустракаюцца.

— А якая галоўная рыса такіх фальсіфікаваных дакументаў?

— Галоўная рыса – паданне не арыгіналаў дакументу, а як быццам бы пазнейшых, паўторных выпісаў з тых актаў з Ашмянскіх і Браслаўскіх судоў. Калі такія выпіскі падаваліся, дык іх немагчыма было спраўдзіць, бо ў тых судах было некалькі пажараў і многія дакументы пагарэлі. Такім чынам, чыноўнікі не маглі праверыць гэтыя дакументы. Тым больш, што выкарыстоўвалася састараная папера, падрабляліся пячаткі і подпісы, нават почырк. Але сёння добры спецыяліст, на падставе адмысловых ведаў у дачыненні да тэхнікі і граматыкі выканання, можа выявіць гэтыя сфальсіфікаваныя дакументы.

— Ці бывала так, што якія-небудзь спрытныя сяляне ці мяшчане, продкі якіх ніколі былі шляхтай, спрабавалі скарыстацца момантам?

— Канешне. І сяляне дабіваліся шляхецтва, і мяшчане. Такое сустракаецца ўвесь час, калі за вушы прыцягваліся нейкія факты. І як ні дзіўна, гэта вельмі часта спрацоўвала, хоць улады ўвесь час ускладнялі сістэму ды ставілі палкі ў колы. Але спрытнейшыя, больш упартыя, даводзілі справу да канца.

Бывала так, што ўвесь род з-пад Менску, а дакументы падаюцца з Ашмянскага павету. Яны там ніколі не жылі, але ж падавалі адтуль дакументы!

— Ці можна такіх людзей лічыць шляхтай?

— Калі прынцыпова падыходзіць, то не. Так, у іх распрацаваны радавод. Але яму можна давяраць толькі з ХІХ стагоддзя, але ніяк не з глыбіні. Нават у старажытнай шляхты, якая мела права на шляхецтва і мела адпаведныя карані, не ва ўсіх прыведзеныя правільныя радаводы. Часам, не маючы магчымасці давесці шляхетнае паходжанне пэўнага чалавека, яго далучалі да іншай вядомай галіны аднафамільнага роду, да якой ён мог і не належыць. Шмат такіх выпадкаў.

— Якія яшчэ ёсць цяжкасці пры складанні шляхецкага радаводу? Ці складаней гэта рабіць, чым, напрыклад, сялянскі?

— У сялянскіх радаводах ёсць стандартны базавы камплект, па якім прасачыць продкаў можна да пачатку XVIII стагоддзя. Калі ж сяляне належалі Радзівілам ці езуітам, то можна і да XVII стагоддзя працягнуць. Стандартны камплект – гэта перадусім інвентары і метрыкі. Але ўсё таксама залежыць ад рэгіёну, бо захаванасць метрык вельмі розная. Напрыклад, на Магілёўшчыне яна вельмі слабая. Далей – гэта рэвізскія казкі, у якіх запісваліся вынікі рэвізій з 1795 па 1858 гады.

Таксама сюды ўваходзяць выкупныя справы, якія складаліся пасля сельскагаспадарчай рэформы 1861 года, калі дзяржаўныя і памешчыцкія сяляне атрымлівалі кавалкі зямлі. Выкупныя справы заводзіліся на кожны маёнтак з усімі яго вёскамі. Яны вельмі добра захаваліся і ўтрымліваюць звесткі да пачатку ХХ стагоддзя. Там сямейных спісаў няма, але праходзяць гаспадары сялянскіх двароў. У выпадку, калі ёсць недахоп метрык ці рэвізскіх казак, то выкупнымі справамі можна запоўніць гэтую прастору.

Самая вялікая праблема па ўсёй Беларусі – гэта канец ХІХ стагоддзя–пачатак ХХ стагоддзя. За гэты перыяд вельмі дрэнна захаваліся метрыкі. Гэта такая чорная дзіра. І добра, калі яшчэ зараз хтосьці са старых памятае тыя часы. Тады па імёнах можна паспрабаваць зачапіцца за апошнія рэвізскія казкі. Захаваныя жа матэрыялы Усерасійскага перапісу 1897 года закранаюць невялікую колькасць рэгіёнаў Беларусі. Таму па сялянскім радаводзе вельмі важна зачапіцца за 1858 год. Калі трапляеш у гэту мяжу, то ёсць шанец вельмі добра скласці радавод.

— А як у гэтым плане са шляхецкімі радаводамі?

— Са шляхецкімі і прасцей, і складаней. Прасцей, бо ў дэпутацкіх сходах пры доказе шляхецтва былі сфармаваныя гатовыя родавыя справы. Але там толькі асноўныя сведчанні. Там няма і жаночых ліній – толькі гады нараджэння. Метрык пра шлюбы надзвычай мала, метрык пра смерць увогуле амаль няма. Але ёсць сямейныя спісы, маёмасныя акты і шмат іншых розных рэчаў, якія могуць ажывіць радаводнае дрэва, каб там былі не проста матэматычныя факты.

Складаней жа аднаўляць радаводы таму, што шляхта была вольным станам і магла пераязджаць. Таму прасачыць іх шляхі вельмі складана. Гэта зрабіць, канешне, можна, але пошукі ўскладняюцца геаграфіяй. Каб знаходзіць узгадкі, трэба самому быць мабільным і шукаць у розных архівах. Тым больш, што архівы па былым ВКЛ расцярушаныя па блізкім замежжы. Інфармацыя па нашых землях знаходзіцца ў Польшчы, Літве, Латвіі, Расіі, Украіне. Калі чалавек мабільны і можа сабе матэрыяльна дазволіць такія камандзіроўкі і доўгае сядзенне ў замежных архівах, то будзе шанец знайсці даволі поўную карціну.

— Вы самі вельмі шмат працуеце ў замежных архівах. Што там ёсць такое, чаго няма ў беларускіх?

— Нельга сказаць, што там ёсць нешта такое, чаго ў нас няма. Там знаходзяцца асобныя дакументы, архівы асобных устаноў. Напрыклад, з Беларусі быў вывезены архіў уніяцкіх мітрапалітаў. Частка яго ёсць і ў нас, асабліва што тычыцца метрычных кніг да 1839 года, калі ўнія была скасаваная. Але калі браць XVIII стагоддзе і астатні архіў, то шмат усяго знаходзіцца ў Пецярбургу, а па заходніх тэрыторыях – у Вільні.

Што тычыцца асобных устаноў, дык па Меншчыне першасныя шляхецкія дакументы, якія складаліся для дэпутацкіх дваранскіх сходаў, знаходзяцца тут. Але па Віцебшчыне захавалася невялікая частка. У асноўным гэта ўсё можна знайсці ў дублікатах, якія перапраўляліся ў Герольдую расійскага Сената. У Пецярбургу і сёння захоўваюцца гэтыя дакументы. Гарадзенскі ДДС захаваўся вельмі слаба, і ўсё гэта таксама трэба шукаць там.

— Як я разумею, вы пачыналі свае радаводныя пошукі са сваіх каранёў. А як далёка атрымалася прасунуцца?

— Канешне, я пачынаў у першую чаргу са свайго радаводу і здолеў прасунуцца дзесьці да канца XVI стагоддзя.

— І як доўга вы шукалі?

— Я дагэтуль шукаю.

— А як даўно пачалі?

— Пачаў недзе з 1994 года. І працягваю дагэтуль, бо спыніць гэта немагчыма. Увесь час нехта нараджаецца, жэніцца, памірае, бо я шукаю па ўсім родзе, а не толькі па сваёй сям’і. І хоць здаецца, што ўжо аблазіў усё, што толькі можна, усё роўна зрэдку трапляюцца нейкія навінкі, якія нават не чакаў сустрэць.

— Маглі б расказаць, хто такія Ханецкія? Наколькі гэта стары і заможны род?

— Гэта незаможны род, беларуская засцянковая шляхта. Радзівілаўская шляхта. Родавым гняздом можна лічыць Койданаўшчыну. Яны мелі невялікія надзелы зямлі, натуральна, без сялянаў. Апрацоўвалі зямлю самі. Жылі ў даволі вузкім рэгіёне: Стаўпцоўшчына (Нясвіж, Свержань) і Менскі павет (Койданава, Ракаў і далей трошкі пад Лагойск). Яшчэ трошкі жыло ў Ігуменскім павеце. Потым яшчэ былі перасяленцы на Валынь і невялікая галіна ў XVIII стагоддзі з’явілася ў Мазырскім павеце.

— А хто быў першым адшуканым прадстаўніком роду?

— Першы вядомы сягае канца XVI стагоддзя. Па дакументах, ён быў падчашым наваградскім. Але я ў гэтым трошкі сумняюся, бо пакуль не атрымаў канкрэтных фактычных сведчанняў наконт гэтага. Усё трэба пераправяраць, бо мае продкі пры вывадзе шляхецтва таксама прадставілі падробныя дакументы з Ашмянскага і Браслаўскага паветаў – усё, як мае быць!

— Але ж вы сёння займаецеся не толькі ўласным радаводам?

—  Пачынаў я са свайго, як водзіцца. Потым дапамагаў сваякам, затым – сябрам. У 1996 годзе ўступіў у Згуртаванне беларускай шляхты і там таксама дапамагаў з кансультаваннем па генеалагічным пошуку для сябраў арганізацыі. І адтуль усё пайшло-пайшло, і ў выніку вылілася ў адпаведную афіцыйную дзейнасць. Калі раней я зарабляў на жыццё іншым, а гэта ўсё было дарагім хобі, то зараз сталася прафесіяй.

Складанне радаводу патрабуе шматлікіх ведаў, арыентацыі не толькі ў гістарычных падзеях, але ў юрыдычных момантах. Неабходна ведаць палеаграфію і некалькі моваў, каб расчытаць рукапісныя дакументы па-польску, па-латыні, часам нават па-нямецку. Дый па-руску не кожны почырк можна прачытаць.

Можна займацца самому і варта займацца самому, але не на ўсё ёсць час у людзей. Ёсць і чэргі ў архівах. Трэба яшчэ мець нейкую ўласную інтуіцыю, дзе шукаць. Калі ж справа даходзіць да замежных архіваў, то не кожны можа выдаткаваць некалькі месяцаў свайго часу на гэта. Хіба на пенсіі толькі, і тое, калі грошы ёсць.

Увогуле, архівы Беларусі самыя закрытыя ў параўнанні з краінамі-суседзямі. Яны быццам бы і адкрытыя, але на чаканне замоўленых дакументаў сыходзіць шмат часу. Марудна вядзецца праца па алічбоўванні. У выніку пошукі расцягваюцца на вельмі доўгі час. Вельмі б спрасціла працу ў архівах магчымасць уласнага фатаграфавання, калі можна было б адфатаграфаваць усё, а потым ужо вывучаць гэта дома. Гэта б вырашыла і праблему перапоўненасці архіваў (праўда, першыя гады быў бы вялікі ажыятаж). Зменшылася б нагрузка і на самі дакументы. Гэта падштурхнула б многіх людзей і на стварэнне баз сфатаграфаваных дакументаў. Па такой схеме працуюць і польскія архівы, і літоўскія. Нават расійскія архівы такое дазволілі, праўда, увялі плату за гэта. Добра было б, каб перадалі ў публічны доступ і архівы КДБ.

— Вы чвэрць стагоддзя займаецеся радаводамі, сваімі і ўласнымі. Выдаткавалі шмат часу, сілаў, грошаў. Як лічыце, ці варта гэтым займацца? Ці парэкамендавалі б гэта камусьці іншаму?

— Гледзячы, якія матывы ў чалавека. Часам здараюцца такія сітуацыі, што, можа, і не варта было б людзям ведаць нейкую інфармацыю. Часам бывае так, што людзям у сям’і адно казалі пра іх продкаў, а потым усё аказваецца няпраўдай. Чалавек жа стагоддзямі не змяняецца: у радаводах бываюць і махлярствы, і крадзяжы, і згвалтаванні, і пазашлюбныя дзеці  – усё што хочаш. Не кожны хоча атрымліваць такую інфармацыю, таму трэба быць падрыхтаваным. Былі ў мяне і такія выпадкі, што я доўга думаў: адкрываць праўду ці не, бо чалавек быў упарта ўпэўнены ў сваіх ілюзіях пра ўласны радавод, а аказалася ўсё значна горш.

Але ў любым выпадку, гэта гісторыя, гэта сям’я. Па такіх фактах, па падзеях, якія адбываліся раней, можна прасачыць псіхатып сям’і, які паўплываў на паводзіны, характар і нават на хваробы. У кожнай сям’і паводзіны перадаюцца ў большай ці меншай ступені. Часам людзі наступаюць на адныя і тыя ж граблі і не могуць усвядоміць, што справа не толькі ў іх саміх, што трэба разабрацца ў сваіх каранях, каб парваць гэтае кола.

Увогуле, гэта хобі вельмі дарагое. Я нават не ведаю, ці здолеў адрабіць усё, што ўклаў сюды. Людзі, якія думаюць, што гэта танна каштуе, вельмі памыляюцца. Пры гэтым важныя не грошы, важны час, які ты ўклаў. Але ёсць вельмі прыгожае выслоўе аднаго з польскіх дзеячаў: “Час, які страчаны на радаводныя пошукі, нам ніхто ніколі не верне. Але гэта свайго роду падатак нашым продкам на тое, каб вывесці іх з небыцця”.

 Гутарыў Максім Гацак, 14.05.2018.